Photo by Mark Jones on Unsplash

Het zelfbewuste westen bestaat niet meer

In onze tijd spreken de basisideeën van de westerse manier van samenleven niet meer als vanzelf. Steeds meer komt het besef aan de oppervlakte dat de westerse manier van leven gekoppeld is aan uitbuiting van mensen en van de natuur. Het westerse samenlevingsmodel beloofde gelijkheid maar zorgt vaak voor ongelijkheid. Met strijd als gevolg. Maar deze strijd is niet zozeer sociaal-economisch. Het zit dieper dan sociale ongelijkheid. Het draait om identiteit. Hoe kon dat zo komen?

Pragmacratie

Fukuyama laat in ‘Identiteit’ zien dat de strijd om identiteit zich pas in de moderne tijd ontwikkelt. Maar laten we wat korter terug beginnen. Bij de ontzuiling in de zestiger jaren van de vorige eeuw. Ontzuiling is de verdeling van de samenleving in groepen op levensbeschouwelijke of sociaal-economische basis, waarbij de groepen in bepaalde mate van elkaar waren afgeschermd.

Na de ontzuiling groeide een samenleving die Boutellier pragmacratie noemt. In de pragmacratie is redelijkheid belangrijker dan ideologische principes. In deze samenleving staan effectiviteit en efficiency voorop. De markt krijgt in dit regime vrij spel. Deze pragmacratie pretendeert apolitiek te zijn. En niet passie maar ‘redelijkheid’ kenmerkt deze samenleving.

Geen bezieling

Het is een samenlevingsmodel zonder verhaal: je kunt er moeilijk in geloven. Het kent geen bezieling. Idealen zijn een persoonlijke aangelegenheid.
De pragmacratie beloofde gelijkheid. Maar de veronderstelde gelijkheid blijkt een farce, sociaal-economisch maar vooral ook identitair. Denk aan het institutioneel racisme. De pragmacratie gaat in de loop van de tijd steeds minder goed presteren. De ongelijkheid neemt toe.

Verzet

De pragmacratie baarde bewegingen die zich verzetten tegen de politiek van het redelijke midden. Zo leeft er een groeiend rechts-getoonzet verzet tegen de kletsende klasse die het allemaal zo goed weet schrijft Boutellier. In het afgelopen decennium werden de verbale aanvallen steeds venijniger, resulterend in een vijandgedreven politiek die nieuw is in de naoorlogse verhoudingen: bevolkingsgroepen keren zich tegen elkaar.

En in het verzet zetten verschillen de toon. Waarom verschillen?

In de 21e eeuw is definitief een einde gekomen aan ‘het idee waarheid’. Het postmoderne inzicht dat de waarheid een constructie is, raakte in de sociale media geperverteerd. Waarheid wordt een mening. En dan kan alles waar zijn, of een complot.

We leven in de seculiere netwerkmaatschappij. En de pragmacratie lijkt apolitiek. Omdat we niets meer geloven, kunnen we in alles geloven en moeten we wel iets geloven. Vanuit de behoefte betekenis te geven aan het leven.

Verbonden met het internet zoeken we houvast in wie we zijn of wie we denken te zijn. Dit geeft voeding aan identiteitspolitiek: de strijd om wie we zijn. Gebrek aan erkenning is dan iets dat snel wordt ervaren. Dit geeft het gevoel gekrenkt te zijn. En dat leidt vaak tot woede.

Thymos

In het regime van ‘redelijkheid’ krijgt thymos weinig aandacht. Maar die komt in onze tijd (het tijdperk van woede) extra om de hoek kijken.

Wat bedoelen we met ’thymos’? Plato stelde de menselijke ziel voor als een tweespan die gemend wordt door de berijder (logos). De twee paarden belichamen de begeerte (epithymia) en de strijdbaarheid (thymos). De menner heeft de handen vol aan het beteugelen van de energie van beide krachten.

Thymos staat voor alles wat met zucht naar erkenning te maken heeft en met de emotie die vrijkomt als die niet wordt gerealiseerd. Thymos is de zetel van trots en woede (zie ‘Identiteit‘ van Fukuyama). En zonder dempende grote verhalen krijgt woede vrij baan. Eigen emotie eerst!

Photo by Robert Schöller on Unsplash

Een van de podia voor de identitaire strijd is de natiestaat. De natiestaat is een constructie. Maar hij roept ook enorme passie op. Het is een poging om nationale gemeenschappelijkheid te vinden in een vernetwerkte digitale wereld. In een eerder artikel dat over Trump’s overwinning ging haalde ik Manuel Castells (2011) aan. Volgens hem zijn in de huidige netwerkmaatschappij identiteit en culturele waarden belangrijker dan de economische.

Maar de steun voor de natiestaat kan heel verschillend zijn. Sommige groepen zien het als een plek voor de rechtstaat. Andere groepen zijn uit op de uitsluiting van degenen die zij als ‘buitenstaanders’ bestempelen.

In de polarisatie staan o.a. extreem nationalisme en Islamitisch fundamentalisme tegenover elkaar. Beide werken vanuit de psychologie van vijandschap en uitsluiting. Belangrijk om te beseffen dat polarisatie ook emanciperend kan werken. Denk aan Black Lives Matter. Deze beweging gaat juist uit van een van de pijlers van de democratie: gelijkheid. En is daarmee inclusief.

Groot geworden met uitbuiting

Het westen kampt nu met schuldgevoelens. Het heeft zich flink kunnen ontwikkelen door uitbuiting van mensen. Daarvoor is het witte ras uitgevonden. Maar ook door uitbuiting van de natuur. De grote controverse die hier speelt: de democratie die uitgaat van gelijkheid versus de witte westerse cultuur. Dit vraagt om een witte Vergangenheitsbewältigung.

Hier komt nog bij dat de pretenties van de democratische rechtstaat lang niet altijd waar worden gemaakt. En hij wordt steeds slechter begrepen.

Cultureel-divers samenleven valt niet zomaar te regelen. Het moet georganiseerd worden. Het vertrekpunt hierbij is ‘het algemeen belang’. Het zorgen voor continuïteit van onze samenleving zou je kunnen zien als ons ‘algemeen belang’. Continuïteit vraagt je telkens aanpassen aan veranderde nationale en globale veranderingen. En dat lukt paradoxaal genoeg meestal het beste  als je ruimte inbouwt voor tegenkrachten en als je diversiteit gebruikt.

Paradox

Maar identitair gedoe maakt dit lastig. Dit identitair gedoe speelt vooral rondom religieuze uitingen. De paradox hiervan is weer dat dit de seculiere democratische rechtstaat zo belangrijk maakt. De democratische rechtstaat is het geloof dat andere geloven mogelijk maakt. Het is de grondslag voor westers samenleven. Het biedt de mogelijkheid voor permanente aanpassing (veerkracht). En het biedt ruimte aan diversiteit onder de voorwaarde dat je de grenzen van de rechtsstaat respecteert.

Ik denk dat we in het tijdperk van pragmatisme het onderhouden van het verhaal en de cultuur van de democratie en rechtsstaat verwaarloosd hebben. Wat is dan de uitdaging? Het opnieuw bezielen van de democratie en rechtstaat. En een verhaal opbouwen dat wortelt in de grondbeginselen én dat geschikt is voor nu en de toekomst.

Wil?

Wat is nu nodig? Bottom line: de wil om cultureel divers te leven. Hiervoor zijn echter geen grote verhalen beschikbaar zoals bijvoorbeeld een regime als dat van Orbán in Hongarije wel heeft. Wat zou dan het nieuwe grote verhaal kunnen zijn?

Photo by Amy Elting on Unsplash

Boutellier doet een poging. Laten we teruggaan naar wat ‘samenleven’ in essentie betekent. Hij spreekt over het herbronnen van ‘samenleven’. Eerst maar eens een simpele constatering: we kunnen niet zonder elkaar. Hierbij moet ik denken aan Spinoza. Volgens hem is ieder mens uit op ‘macht’. De paradox is dat je dit het beste realiseert als je samenwerkt in een democratie.

In samenleven is wederkerigheid essentieel. Zonder wederkerigheid is samenleven niet mogelijk. Wederkerigheid is een gemeenschappelijk belang, het cement in de samenleving. Je zou kunnen zeggen dat het de basis vormt van solidariteit waarbij je niet een geloof of waarden nodig hebt.

Voorwaarde? De speer neerleggen

Maar eerst moet de speer worden neergelegd. Dit is lastig in een tijd dat de speren makkelijk worden opgepakt. Nu is het ook zo dat het besef van wederkerigheid weg is gezakt in onze samenleving. In een tijd waarin de overheid opgevat wordt als een bedrijf, de burger als klant en de maatschappelijke organisaties als leveranciers.

Maar je kunt bijvoorbeeld de rechtsstaat ook opvatten als een contract gebaseerd op wederkerigheid: de rechtstaat geeft veiligheid en garandeert individuele vrijheid op voorwaarde dat je je als burger voegt naar de uitgangspunten en houdt aan de grenzen die de rechtsstaat stelt. Het vraagt wel bewust initiatief om deze wederkerigheid weer naar boven te halen en het geloof van de democratie en rechtstaat nieuw elan te geven.

Wederkerigheid

Wederkerigheid betekent geven, ontvangen, teruggeven en doorgeven. Dit allemaal niet zozeer in de grote maatschappij maar in wederkerige praktijken. Ik denk Boutellier daarmee de activiteiten bedoelt die mensen ontwikkelen als ze met anderen iets voor elkaar willen krijgen. Daarbij denk ik aan concrete activiteiten die je samen ontwikkelt in organisaties, maar ook in je eigen buurt of sportclub.

Verschillen geven zin

Ambiguïteit meer toelaten kan ons helpen. Wat we denken en vinden is niet allemaal zo eenvoudig en eenduidig. Als je bij elkaar komt met anderen hoor je de verschillende stemmen van deze verschillende mensen. En deze verschillende stemmen weerspiegelen de meerstemmigheid in onszelf. Deze innerlijke meerstemmigheid krijgt vorm in de wederkerige praktijken, de praktijken waarin andere geluiden, meningen en ervaringen samenkomen. Dit geeft betekenisvolle momenten van erkenning (thymos).

Wat ertoe doet vinden we dan niet in een groot gemeenschappelijk verhaal, maar in de betekenis die omhoog komt als we samen komen en samen werken zegt Boutellier. Zo ontstaat  gemeenschappelijkheid uit interacties tussen verschillen. In mijn vakgebied (organisatieontwikkeling) noemen we dat ‘co-creatie’ en ‘betekenisgeving’. Hannah Arendt noemt dit ‘handelen’.

De sociale verbeelding van het nieuwe westen

Al met al, wat zijn nu de pijlers voor de sociale verbeelding van het nieuwe westen? Boutellier noemt de volgende.

• Het algemene belang, begrepen als streven naar continuïteit van de samenleving door telkens veerkrachtig mee te veranderen bij nieuwe ontwikkelingen.
• De democratische rechtstaat als het unieke geloof dat andere geloven mogelijk maakt.
• De expliciete wederkerigheid in maatschappelijke praktijken. Deze kan de culturele diversiteit overstijgen, betekenis geven aan het dagelijks leven en hierbij erkenning geven.

Het is vruchtbaar in deze wederkerigheid meerstemmigheid toe te laten en te gebruiken. Als we met onze eigen meerstemmigheid samen komen met anderen met een andere stemmen, dan komen betekenis en moraal als vanzelf naar boven. Dat kan heel goed zonder overkoepelend groot verhaal.

En nu?

Mooie analyse. Maar ik blijf toch met de vraag: wat te doen? Grote verhalen lijken kansloos lijkt Boutellier te beweren. Maar zelf denk ik dat het ons zou helpen terug te gaan naar de kern en grondbeginselen van de democratie, rechtstaat en liberalisme. Wat dat betreft geeft Fukuyama oplossingen die gaan over het weer geloofwaardig maken van de democratische rechtstaat. Welke oplossingen geeft hij dan?

Op de eerste plaats het aanpakken van specifieke identiteitsgerelateerde misstanden. Denk aan nodeloos politiegeweld tegen minderheden en aan aanranding en ongewenste intimiteiten op het werk, op scholen en andere instellingen.

Verder zou er een brede agenda moeten komen om kleinere groepen onder de paraplu van een groter geheel te brengen dat vertrouwen geeft en burgerschap stimuleert. Hij gaat zelfs zover voor te stellen dat de EU één enkel staatsburgerschap zou moeten creëren waarvan de eisen gebaseerd zijn op liberaal-democratische beginselen. Dit vraagt Europese verhalen en symbolen. Ik moet denken aan wat Stefan Zweig bijna honderd jaar geleden al voorstelde (zie ‘Aan de Europeanen van vandaag en morgen‘)

Maar je kunt ook het nationaal staatsburgerschap beter creëren. Fukuyama stelt voor strenge eisen te stellen aan de naturalisatie van nieuwe burgers. En de dubbele nationaliteit zou afgeschaft moeten worden omdat als puntje bij paaltje komt jou als burger gevraagd wordt voor je eigen land te kiezen. Wat betreft immigranten stelt Fukuyama voor de energie vooral te richten op het opnemen van deze immigranten in de identiteit van een geloofwaardige democratie. Beleidsmaatregelen voor geslaagde integratie kunnen populisten de wind uit de zeilen nemen.

Zelf zou ik nog het volgende willen toevoegen.

• Aandacht voor ook de armere blanke man en vrouw en het platteland. Trump en Orbán geven hen wel aandacht.
• Het goed verwerken van ons koloniaal verleden zal de geloofwaardigheid van de liberale democratie bevorderen.
• De natuur niet alleen exploiteren maar beseffen dat we onderdeel zijn van de natuur (vrij naar Spinoza). Ook een voorwaarde voor geloofwaardigheid.
• Een andere besturingsfilosofie van de overheid. Minder Angelsaksisch, meer eh….. Europees (Rijnlands). Ik verwijs naar ‘Kan de overheid crises aan?’ van Tjeenk Willink.

Fukuyama en Boutellier kijken naar de samenleving als geheel. Maar wat kan je nou zelf concreet doen? Dan moeten we afdalen naar het niveau van organisaties en groepen. Daar is veel kennis en kunde aanwezig om tegenstellingen juist effectief in te zetten.

Tot slot: veranderen kan

We moeten niet vergeten dat de identiteiten diep in ons binnenste niet vastliggen en dat we ze ook niet per se met onze geboorte hebben meegekregen. Identiteit kan gebruikt worden om verdeeldheid te zaaien, maar het kan tevens gebruikt worden om mensen te verenigen, zoals ook is gebeurd. Dat zal de uiteindelijke remedie zijn tegen de populistische politiek van nu.

Toch juist wel het grote verhaal van de democratie tot leven roepen en eigentijds invullen?

Heb jij suggesties? Ik ben benieuwd, laat het me weten in een comment.