Ethische dilemma’s beoordelen doe je zo

Handvatten voor ethische oordelen

(Leestijd: 12 min)
Frank Ottenhoff
28 maart, 2020

Photo by Mark Jones on Unsplash

Hoe vel je nu een evenwichtig ethisch oordeel? In dit artikel geef ik je hiervoor handvatten. Je krijgt vier manieren van kijken en interpreteren voorgeschoteld. Deze vullen elkaar aan en kunnen je goed helpen om tot een evenwichtig oordeel te komen.

Waarom ethiek?

Laten we maar plat beginnen met de business noodzaak. Bedrijven staan steeds meer onder het vergrootglas. In hoeverre spoort het handelen van bedrijven met het welbevinden van mensen en het goed omgaan met de planeet? Vinden medewerkers van de organisatie dat er goed met ze wordt omgegaan?

Hoewel velen niet meer verbonden zijn aan een religie zijn ze wel bezig met zingeving en betekenisgeving. Hoe kan ik iets moois maken van mijn leven? Goed leven is de klassieke uitdaging van de ethiek.

Geen reflectie, kans op ongewenste gevolgen

Klassiek in de filosofie is wat filosofe en politiek denkster Hannah Arendt de ‘banaliteit van het kwaad’ noemde. Zij volgde het Eichmann proces. Eichmann was tijdens de Tweede Wereldoorlog medeverantwoordelijk voor de deportatie van Joden naar de concentratiekampen. Tot haar verbazing was Eichmann niet monsterlijk slecht, maar eerder banaal en oppervlakkig. Hij voerde gewoon de aan hem opgedragen taak uit. Het absolute kwaad had de vorm aangenomen van een bureaucratie waarin ieder zijn taak zo efficiënt mogelijk deed. Conclusie: gedachteloosheid en gebrek aan reflectie op eigen handelen heeft honderd duizenden Joden de dood in gejaagd.

De ethische reflectie door leiders en consultants is vaak oppervlakkig en volgt aarzelend op de feiten of na de gemaakte keuzes. Emotionele intelligentie kreeg meer aandacht. Maar het lijkt belangrijk een stap verder te gaan en morele intelligentie te bevorderen.

Casus

Hier eerst een korte casus waarop we de verschillende invalshoeken van ethiek die ik later behandel gaan loslaten.

Hier eerst een korte casus waarop we de verschillende invalshoeken van ethiek die ik zo behandel gaan loslaten.
Hans, een chemicus van opleiding, leidt een familiebedrijf dat snoepgoed fabriceert. Hij is de derde generatie en het bedrijf heeft naam gemaakt op de voedingsmarkt. De laatste jaren maken ze een succesvol ‘Hollands’ product dat het goed doet op de internationale markt. Zoals vaak bij voedingsproducten worden er allerlei additieven voor smaak en bewaring gebruikt. Hans bezoekt een oude studievriend van de universiteit. Deze vertelt hem dat een bepaald additief, dat door het bedrijf van Hans wordt gebruikt, in zijn laboratorium wordt onderzocht. Het lijkt er sterk op dat de stof kankerverwekkend is. Verder onderzoek moet dit nog bevestigen en vervolgens moeten deze gegevens worden doorgeven aan de bevoegde instanties. Dat proces duurt nog wel even. Bij het naar huis rijden denkt Hans hierover na. Wat moet hij met deze informele informatie? Bestaat er een alternatief product? En wat moeten ze doen met de enorme voorraad? Dit verlies zou de al zo zwakke cijfers van dit jaar doen kelderen. Zal hij deze informele informatie delen met andere stafleden en het directiecomité́? Dit zal moeten als hij het productieproces wil herzien. Waarom niet gewoon afwachten tot de bevoegde instanties het als verboden product merken? Eigenlijk weet hij officieel nog niets … En toch wringt het.

Deugden

De eerste manier van kijken naar ethische dilemma’s is die van de deugden. De ethische kernvraag is ‘Hoe moet ik leven?’. En ‘Wat voor mens wil ik zijn’. Dit is het oudste perspectief in de ethiek. Een deugd is een weloverwogen ‘goede’ manier om in het leven te staan. ‘Past wat ik doe bij deze omstandigheden?’.

Bij de deugdenethiek gaat het vooral om karakter. Ook Stephen Covey in zijn ‘7 habits of Highly Effective People’ maakt gebruik van het idee van deugden en karakter. Hij schrijft het volgende. Onze persoonlijkheid is in wezen een samenstel van eigenschappen. ‘Zaai een gedachte, oogst een handeling, zaai een handeling, oogst een eigenschap, zaai een eigenschap, oogst een karakter; zaai een karakter, oogst een doel’. Deugdenethiek vraagt dus gewenning en oefening. Het doel? Geluk, in de brede zin des woords.

De vier morele deugden uit de klassieke tijd zijn: gerechtigheid, verstandigheid, matigheid en dapperheid.

Hieronder zie je een overzicht van hedendaagse deugden. Die zijn in te delen in drie soorten: deugden van rechtvaardigheid, deugden van zorg en deugden van zelfvorming.

Uit: ‘Ethiek: emoties & argumenten’ (Rob van Es)

Deugdenethiek leent zich goed voor leiderschapsethiek. In tegenstelling tot de perspectieven die hierna nog volgen komt de nadruk van deze invalshoek van ethiek vooral te liggen op de persoon, integriteit en kwaliteiten van de leider.

Beginselen

Centrale vragen in deze tweede manier van kijken naar ethische dilemma’s: ‘Welke beginselen zijn relevant in deze morele kwestie?’ en ‘Welke rechten en plichten spelen daarom mee?’. Deze manier van interpreteren vertrekt vanuit het principe, de wet of het gebod. Het gaat bij deze invalshoek om het interpreteren van normen en bekijken hoe deze goed toegepast moeten worden.

Een oud voorbeeld van de invalshoek van de beginselen zijn de tien geboden. Een seculiere variant is de universele verklaring van de rechten van de mens. Het doel is menselijke waardigheid. En in de politiek: gelijkwaardigheid.

Je kunt het denken in beginselen zien als een vorm van juridisch denken over moraliteit. Uit beginselen kun je rechten en plichten afleiden. Een plicht die je als ‘gulden regel’ in veel levensovertuigingen tegenkomt is: ‘Wat gij niet wilt dat u geschiedt, doe dat ook een ander niet’.

Kant is belangrijk geweest in de principe-ethiek. Hij verbond het principe van vrijheid en autonomie met het belang van plicht. Bij hem gaat het om een categorisch imperatief, een gebod dat universeel en geen uitzondering toelaat: ‘Handel zo dat jij het menszijn, zowel in eigen persoon als in de persoon van ieder ander altijd tegelijk als doel, nooit louter als middel gebruikt.’

Hij stelt dat de mens steeds als doel op zich moet worden gezien. Dit verbiedt het alleen instrumenteel gebruiken van mensen. Denk in dit verband even aan de term ‘human resources’.

Onderzoek geeft aan dat leiders vaak oprecht denken een uitzondering te zijn op de basisregels die wel voor ieder ander gelden. Maar het principe geldt voor iedereen. Leiders zijn geen uitzondering.

Gevolgen

‘Wat zijn de positieve en negatieve gevolgen van deze handelingsoptie’. Dat is de centrale vraag in deze derde manier van kijken naar ethische dilemma’s. De handeling met de meest positieve gevolgen of de minst negatieve gevolgen is dan de goede handeling.

Je kunt dit zien als een economische manier van denken over moraliteit. Doordat deze invalshoek zich richt op nutsmaximalisatie sluit ze nauw aan op het economisch denken. Bij een moeilijke kwestie zijn het vaak de gevolgen van ons mogelijk handelen die ons het eerst voor de geest komen. De ethiek van de gevolgen gaat op zoek naar het hoogste geluk of welzijn voor een zo groot mogelijk aantal mensen.

Ook deze invalshoek heeft klassieke wortels. In het oude Griekenland werd geluk gezien als het begin en het einde van een gezegend leven. Dat hield niet in dat men probeerde zoveel mogelijk te genieten (hedonisme), maar dat men zo verstandig mogelijk probeerde te genieten (epicurisme). Het uiteindelijke doel is geestelijke rust te bereiken.

Later zijn twee kanttekeningen geplaatst bij de ethiek van de nutsmaximalisatie. Het verschil in kwaliteit werd ingevoerd: sommige vormen van genot zijn wenselijker en waardevoller dan andere. En verder: het veiligstellen van de vrijheid van de individu. Het grootste geluk van het grootste aantal mag nooit leiden tot een ‘terreur van de meerderheid’.

Redeneren vanuit de waarden

Organisaties en bedrijven schrijven vaak hun waarden uit. Dit gaat doorgaans samen met het formuleren van een morele gedragscode of vormt een onderdeel van het mission statement. Moreel leiderschap is dan het ervoor zorgen dat deze ‘corporate values’ in de praktijk vorm krijgen.

Kennis van de eigen waarden, de waarden van het bedrijf of de organisatie en de samenleving waarin je functioneert, helpen om beter om te gaan met morele uitdagingen.

Met mensbeeld dat je hanteert is verbonden aan de waarden die je voorstaat. Over mensbeelden schreef ik eerder het artikel ‘Hoe frame je… eh … de mens?‘.

En nu de casus

Hans neemt een pauze en tracht eerst voor zichzelf de vraag scherp te krijgen vanuit de vier redeneermethoden.

Welke deugden zijn hier relevant? Hans ervaart dit dilemma vooral als een uitdaging om moedig te zijn. Daarenboven staat in het mission-statement van het bedrijf: ‘eerlijk is lekker’. Als leider wordt hij nu precies op dit punt uitgedaagd.

Over welke beginselen gaat het hier? Als gelovige denkt hij dadelijk aan het verbod te doden. Sterker nog, de opdracht tot het liefhebben van de naaste als jezelf. Zou hij zelf dit product nog consumeren? Zou hij het vrijelijk aan zijn kinderen geven?

Wat zijn de opties en de in te schatten gevolgen? Waarschijnlijk zijn de gevolgen niet zo duidelijk. De schadelijkheid van de stof wordt toegevoegd aan de vele schadelijke producten die we dagelijks al tot ons nemen. Uiteindelijk gaat het om snoep, een genotsproduct met veel suiker. Dat is sowieso niet gezond. Het vernietigen van de hele voorraad en het stopzetten van het productieproces daarentegen zou zeer schadelijk zijn voor heel het bedrijf. Mogelijk moeten er mensen worden ontslagen.

Welke waarden staan hier op het spel? Een waarde die Hans belangrijk vindt, is het creëren van een goede werkatmosfeer en het bezorgen van werk aan zo veel mogelijk mensen. Een andere waarde ligt in het bewaren van het ambachtelijke en authentieke. De grootschaligheid interesseert hem niet, hij wil vooral contact met de werkvloer en zijn klanten houden. Misschien is dit juist de keuze om een stapje terug te zetten en de groei wat te temperen?

Meerdere invalshoeken gebruiken

De hiervoor geschetste invalshoeken vullen elkaar aan. De deugdenethiek motiveert mensen om goed te kijken naar de kwaliteiten die onderdeel zijn van goed leven. De ethiek van de beginselen onderbouwt de basale plichten in de samenleving en in organisaties. De ethiek van de gevolgen is bij uitstek geschikt om de moeilijke bestuurlijke beslissingen te verantwoorden. En de ethiek van waarden is goed te verbinden met de missie en visie van je organisatie of bedrijf.

Het helpt om het beoordelen van ethische dilemma’s samen met anderen te doen. Naast de argumenten zijn de emoties in zo’n gesprek belangrijk, ze kunnen je wijzen op belangrijke aspecten van jouw ethische oordeel. Het gesprek met anderen daagt je uit meerdere perspectieven te hanteren en helpt je met interpreteren.

Laat me weten welke ervaring jij hebt opgedaan. Succes!

Literatuur

Ethiek: emoties & argumenten, Rob van Es, Boom, 2021

Slim omgaan met ethische dilemma’s, Prof. dr. Patrick Nullens, M&O Nummer 5/6, 2014