Het mensbeeld dat je kiest bepaalt hoe je omgaat met de ander. En hoe je leiding geeft, organiseert en samenleeft. De ‘homo economicus’ maakte ‘gezond’ wantrouwen ethisch correct. Zorgde dat we alles gingen meten. En dat we cijfers verwarden met de realiteit. Maar er is een goed alternatief. Ik neem je mee in wat mogelijk is.

Corona werkte als een contrastvloeistof. Het sluimerde al langer maar ineens werd duidelijk dat organiseren en samenleven anders kan en moet. In de laatste decennia was de ‘homo economicus’ dominant. Een licht wantrouwen jegens je medemens was daarbij ‘gezond’. Bizar eigenlijk. En nu lijken we ons te keren tegen het neo-liberalisme waarin dit mensbeeld domineerde. Maar lekker tegen zijn is niet zo moeilijk. Wat dan wel? Als het dominante mensbeeld het handelen van mensen bepaalt, wat wordt dan het nieuwe mensbeeld? Hoe frame je de mens?

Ik neem je mee in een zoektocht langs dominante mensbeelden om uit te komen bij …….. de ‘waardige mens’

What you see is what you get

Wat je ziet wordt realiteit. Het mensbeeld dat je kiest bepaalt organisaties en de samenleving. Geloof je als leider dat mensen er de kantjes vanaf lopen, dan krijg je mensen die zich maar matig inzetten. Ga je ervan uit dat mensen zelf verantwoordelijkheid nemen, dan nemen je medewerkers initiatief. ¹ Hoe we de mens zien bepaalt de toekomst. Maar…

Hoe we de mens zien klopt niet

Economen veronderstellen dat mensen gemotiveerd worden door wat zij ‘voorkeuren’ of ‘utiliteiten’ noemen, verlangens naar materiële middelen en goederen. Maar ze vergeten de thymos, het deel van de ziel dat verlangt naar erkenning door anderen. Veel van wat wij gewoonlijk beschouwen als economische motivatie op basis van materiële behoeften of verlangens is in feite een thymotisch verlangen naar de erkenning van waardigheid of status. Hoe we tegen de mens aankijken klopt dus niet. ² Maar wat klopt dan wel?

Wat we vergeten

Het is allemaal niet zo bewust maar vaak wordt de mens gereduceerd tot consument of producent. De mens als verhandelbaar object. Of de mens die geëxploiteerd wordt.

Wat we dan vergeten? De intrinsieke waardigheid van de mens. En dit gebeurt niet alleen in de business maar ook in het overheidsdenken. Waarna we als consumenten weer boos worden als de overheid niet de goede output produceert….

Maar gelukkig…

Er zijn bedrijven die niet streven naar maximale winst. En die zich verantwoordelijk voelen voor een betere omgeving. Toen ik een opdracht deed bij een familiebedrijf waren de mensen daar soms een beetje ontevreden omdat de concurrent hogere winsten behaalde. Maar ik zag wel dat de mensen het er goed hadden. Dit beseften ze niet echt omdat behoorlijk wat mensen nooit ergens anders gewerkt hadden.

Wat algemener gesteld: het moderne kapitalisme is niet per definitie amoreel. Zo pleitte Adam Smith, een van de grondleggers van het kapitalisme, voor matigheid en zelfbeheersing. Een wijs mens jaagt geen rijkdom na is zijn boodschap. ³ Er is dus nog hoop.

We komen straks op het mensbeeld van de ‘homo dignus’, de waardige mens. Maar als opmaat gaan we eerst langs enkele andere mensbeelden die veel gebruikt worden.

De mens die rationele beslissingen neemt

Dit mensbeeld is in de economie dominant, de ‘homo economicus’. We kennen deze onderhand wel. Het is een aantrekkelijk mensbeeld want het is lekker simpel. Je kunt er makkelijk mee rekenen.

Maar er is toch een probleem. Ook waarden, drijfveren en emoties spelen een rol en niet alleen ratio. De bestorming van het Witte Huis werd niet gedaan door de homo economicus terwijl de impact groot was. Het gevaar van het model van de rationele mens is verder dat het tot norm wordt verheven. Anders gezegd: als je niet economisch handelt ben je gek.

De mens die door de groep bepaald wordt

In dit frame van de mens bepalen de normen van de groep wat de mens doet. Keuzevrijheid wordt gebagatelliseerd. Als ‘homo sociologicus’ heb je niks te willen.

Een gekke gedachte? Nou, dat valt wel mee. Regelmatig voel ik de drang mee te gaan met een groep. Wellicht vanuit de vaak onbewuste angst niet meer geaccepteerd worden door de groep. Denk ook aan hoe mensen in sektes gezogen worden en daar afhankelijk blijven. ⁴

De mens die door intuïtieve reflexen gestuurd wordt

Bij dit frame is het idee hierbij is dat de mens handelt door aangeboren of aangeleerd gedrag. Deze ‘homo biologicus’ is niet vrij maar ook niet verantwoordelijk. Net zoals de ‘homo sociologicus’ overigens. Al in de jaren 1950 werden mensen in de bioscoop verleid Coca Cola te drinken door flitsen die met het blote oog niet waarneembaar waren. ⁵

De mens die reflecteert op eigen drijfveren en moraliteit

Voor deze mens is de gulden regel belangrijk: ‘wat gij niet wilt dat u geschiedt, doe dat ook een ander niet’. Deze mens kijkt regelmatig in de spiegel: handel ik goed? Doe ik de ander en mezelf voldoende recht? Streef ik het juiste na? We hebben het nu over de waardige mens, de ‘homo dignus’.

Homo dignus

Uitgangspunt bij dit mensbeeld is dat je als mens je waardigheid niet hoeft te verdienen. Die krijg je met je geboorte mee. De ‘waardige mens’ streeft langdurig en omvattend geluk na. Omvattend, zoals de oude Grieken dat bedoeld hebben. In de relatie met de ander is naastenliefde de drijfveer.

Bij de waardige mens gaat het om een balans van rechten en plichten. Je hebt recht op een waardige bejegening door de ander. Tegelijkertijd heb je de verplichting om in relaties ook het geluk van de ander na te streven. Het gaat om een goede balans tussen eigenliefde en naastenliefde. En conflicten vragen om een zorgvuldige oplossing.

De ‘homo dignus’ is ‘redelijk’. Dit is wat anders dan ‘rationeel’. Redelijkheid betekent rekening houden met ethiek en met de ander.

Ik ben maar een mens

Een mens heeft zo zijn/haar beperkingen. Dit geldt ook voor de ‘waardige mens’. Zo word je vaak wel degelijk bepaald door de omgeving en de groep waarin je zit (homo sociologicus). Of door onbewuste impulsen (homo biologicus). En heb je dat niet altijd door.

Maar de mens heeft ook beperkingen in zichzelf. Bijvoorbeeld het goed kunnen doordenken van wat er precies gebeurt. Dat lukt niet altijd goed. En ook de wilskracht is beperkt. ⁶ Zelfcontrole en het vermijden van genot op de korte termijn blijft lastig.

De waardige mens negeert dit niet. Sterker nog, de waardige mens beseft dat de homo economicus, homo sociologicus en homo biologicus deel zijn van het mens zijn. Dit besef is misschien wel het belangrijkste kenmerk van de ‘homo dignus’. Zelfonderzoek en zelfreflectie zijn cruciaal. De waardige mens weet dat je nooit klaar bent.

Wat kan helpen…

Een waardig mens zijn is niet makkelijk. Wees niet getreurd. Deugden kunnen je helpen. Denk aan de kardinale deugden van de klassieke filosofen. Hier verwoord als TODO’s:

• Overwin je angsten en wees moedig
• Heb de waarheid lief en ga op zoek naar wijsheid
• Overwin je verlangens en disciplineer jezelf
• Wees rechtvaardig, eerlijk en aardig tegen anderen

En wat betreft omgaan met de ander: het is belangrijk met liefde naar de waardigheid van de ander te kijken.

Mooi verhaal. Maar wat betekent dit voor werk, organisaties en leiders?

Kwaliteit van de arbeid

Allereerst gaat het erom werk te creëren dat mensen gelukkig maakt. Denk aan drie belangrijke elementen in het werk. ⁷ Autonomie, de wens om richting te geven aan ons leven. Meesterschap, de wens om beter te worden in dingen die voor ons relevant zijn. En zingeving: van betekenis kunnen zijn en de ambitie om bij te dragen aan iets dat groter is dan wijzelf.

Denk verder aan werksfeer en goed kunnen samenwerken. In de vorige eeuw werd het geheel van deze kenmerken van werk ‘kwaliteit van de arbeid’ genoemd.

Waardevol werken

Ten tweede: denk niet alleen in doelen en middelen. Maar ook in waarden. Neem ethiek mee in je bedrijfsvoering. Dat zorgt er ook voor niet alleen nu succesvol te zijn, maar ook in de toekomst.

Robuuste winst

Hierbij gaat het niet om de hoogste winst maar om de beste winst. Misschien raakt de term ‘robuuste winst’ de kern: het gaat om winst en winstgevend blijven doordat je goed rekening houd met de waardigheid van je mensen, andere belanghebbenden en de planeet.

En leiderschap dan?

Wat het leiderschap niet is: ik bepaal de targets en jij bent resultaatverantwoordelijk. De leider waarbij waardigheid centraal staat leeft zich in in de ander en stelt het belang van de gemeenschap centraal. Deze leider houdt rekening met alle belanghebbenden, niet alleen met de aandeelhouders. Hij/zij biedt zinvol werk. En voert een goed gesprek om helder af te spreken wat je van elkaar mag verwachten.

Tot slot: belang

De democratie beloofde gelijkwaardigheid maar heeft dit lang niet altijd geboden. ⁸ Het westen is rijk geworden ten koste van anderen (kolonialisme) en delen van de bevolking werden als mindere behandeld (denk aan Black Lives Matter, #MeToo, LHBTIQ+). In organisaties zijn systemen vaak niet alleen ondersteunend maar ook bepalend. ⁹ Mensen werden nogal eens gereduceerd tot ‘resources’.

Met het frame van de ‘waardige mens’ zijn organisaties en de maatschappij menswaardig in te richten. We leven nu in een kanteltijd, er liggen kansen. Hier de uitnodiging om eens een andere bril op te zetten. Dat helpt.

Literatuur

Homo dignus: erkenning van de intrinsieke waardigheid van de mens in de organisatie, Biemond, van Geest, Commandeur, M&O Tijdschrift voor Management en Organisatie, 2018-6.

Human side of enterprise, Douglas McGregor, 1960.

Identiteit. Waardigheid, ressentiment en identiteitspolitiek, Francis Fukuyama, 2019.

Een rijk mens jaagt geen rijkdom na, Florentijn van Rootselaar, Filosofie Magazine, nr. 11/202

Kijk naar ‘Dus ik volg‘ van Stine Jensen over de mens als groepsdier.

The Hidden Persuaders, Vance Packard, 1957

Willpower Doesn’t Work: Discover the Hidden Keys to Success,  Benjamin Hardy Jr., 2019

Kijk naar deze video over Daniel Pink.

Het nieuwe westen. De identitaire strijd om de sociale verbeelding, Hans Bautellier, 2021

People and systems: a love-hate relationship, Frank Ottenhoff, 2014