Is de oorlog in Oekraïne vooral een geopolitieke strijd? Waarom verzetten Oekraïners zich tegen de invasie door Rusland? De oorlog in Oekraïne is een strijd om het wereldbeeld. De strijd tussen twee samenlevingsmodellen: de imperialistische autocratie versus de liberale democratie.

Dat stellen in ieder geval Casper Thomas en Hubert Smeets in een interessante podcast van de Groene Amsterdammer. Casper Thomas is expert illiberale democratie. Hubert Smeets is Ruslandkenner en maakt deel uit van het kennisplatform Raam op Rusland. Casper ken ik want ik had hem in 2019 uitgenodigd als spreker in mijn event ‘De Hongaarse Ziel en de val van de Muur’.

Hier vat ik een podcast samen die Rutger van der Hoeven van de Groene Amsterdammer samen met Casper Thomas en Hubert Smeets maakte.

Deze oorlog gaat over Europa

De vraag die Hubert Smeets centraal stelt: waarom verzetten Oekraïners zich tegen de invasie door Rusland? Natuurlijk gaat de politieke strijd over de economie en de garantie van veiligheid door de NATO. Maar de oorlog gaat vooral over de maatschappelijke ordening.

Het gaat om ‘de democratische strijd tussen oost en west’. Oekraïeners strijden tegen ‘het denken dat in het Kremlin opstijgt en neerdaalt in Oekraïne’. Daarom gaat deze oorlog over heel Europa.

Het traditionele beeld klopt niet

Sinds 2014 is Oekraïne veranderd. Het traditionele beeld dat Oekraïners ‘fascistisch’ zijn (denk aan kampbeul Demjanjuk) en de mensen in het oosten van Oekraïne georiënteerd zijn op Rusland, dat is kletskoek zegt Smeets. Dat zie je in de oorlog nu. Putin’s idee is dat er in Oekraïne genocide plaats zou vinden, dat de Russisch taal hiermee zou verdwijnen.

Maar wat gebeurt? De Russische strijdkrachten leveren strijd met Russisch sprekende Oekraïners, worden uitgescholden in zuiver Russisch! In Gerson, Mariupol en Charkiv. Het gaat niet om een cultuurstrijd tussen oost en west, het is een politiek strijd binnen de Russische taal. Een strijd om democratie óf imperialisme. 

Strijd om wereldbeeld

Niet eerder hadden we zo’n strijd tussen deze twee wereldmodellen. De strijd in Oekraïne wordt vaak geostrategisch bekeken. Maar belangrijker zijn de fundamentele botsingen tussen twee wereldbeelden, twee politieke systemen, twee ideologieën: autocratisch imperialisme versus de liberale democratie.

Oekraïne stond op het kantelpunt om over te hellen naar het laatste. Zo ziet het Kremlin dit. En het wordt tijd dat wij dit ook zo gaan zien. Want dát is het conflict dat hier gaande is.

Beeld van de Tweede Wereldoorlog

Rusland wil deze strijd koppelen aan de Tweede Wereldoorlog. Ze waren de bevrijder van Europa, nu willen ze zichzelf ook zo zien. Dit historisch standpunt vasthouden remt, het zit onze blik in de weg. Want het is een strijd tussen autocratie en dictatuur versus de vrije democratie. 

Fascisten in Oekraïne?

Hoezo de Tweede Wereldoorlog? Hoezo fascisten in Oekraïne? Goed om te beseffen dat Nederland ongunstig afsteekt tegen dit beeld van Oekraïne. ‘In het Oekraïense parlement zitten aanzienlijk minder fascisten dan in het Nederlandse parlement’ zegt Smeets. Het beeld van Demjanjuk, de kampbeul, is tot op de dag van vandaag in Nederland dominant. Dat is onterecht. 

Geschiedenis als valkuil

In Centraal Europa en in Rusland wordt veel teruggekeken. Het politieke programma van Putin zegt dat de toekomst in het verleden ligt. Rus zijn is verbonden met het verkleden. Als Rus moet je de wapenfeiten uit de Russische geschiedenis omarmen. Verkiezingscampagnes gaan over het verleden, niet om de toekomst. In Oekraïne wordt veel meer gedacht over hoe morgen en overmorgen eruit zou moeten zien.

Soms wordt gezegd: geschiedschrijven is niks anders dan hedendaagse politiek geprojecteerd op het verleden. Historisch bewustzijn is goed, maar teveel historisch bewustzijn is levensgevaarlijk. Dat zien we in deze oorlog.

Staatsburgerschap als patriottisme

In Oekraïne is sprake van een groeiend staatsburgerlijk bewustzijn. Mensen identificeren zich minder met de stad zoals vroeger maar zien zich steeds meer als een burger van de staat Oekraïne. Dit zou je Verfassungspatriotismus kunnen noemen. Nationaliteit is dan niet iets van ‘Blut und Boden’.

Nationalisme kan ook iets zeggen over je politieke positie, staatsburgerlijke gesteldheid. Omdat je de orde die er heerst als de jouwe ervaart.

Een andere podcast vertelt dat Rusland lang lijfeigenschap en horigheid heeft gekend en dat daarom de maatschappij verticaal is georganiseerd. Oekraïne, met name het westen, heeft dit amper gekend. Dat is een belangrijke reden waarom het staatsburgerschap zich in Oekraïne makkelijker ontwikkelt dan in Rusland.

Vernietigen

Waarom wil Rusland Oekraïne vernietigen? Om het staatsburgerlijk denken de kop in te drukken. Oekraïne is een land dat haaks staat op wat Russisch is qua politieke cultuur. En daarom niet mag bestaan. Wat wordt de afloop? Oekraïne wordt door Putin een’ anti Rusland’ genoemd, d.w.z. dat het bestaan van het land anti Russisch is. Dat kan uitdraaien op een totale vernietiging. 

Putin light?

In Rusland heeft nooit zoiets bestaan als een civil society. Wat er ontstond is stelselmatig de nek omgedraaid. Protesten zijn individuen die opvallen als ze samen zijn, niet een manifestatie van een civil society.

Putin heeft hierdoor geen alternatief. Een kans op democratische Rusland is heel klein. Het enige alternatief is een Putin ‘light’. Via een paleiscoup door iemand die vindt dat er te ver is gegaan.

Tot slot

Hieronder vind je de links naar de podcasts die ik gebruikt heb. Maar goed, dit gaat over Oekraïne, Europa en de samenleving. Maar de Ukraincast van de BBC is met interviews met Oekraïeners ter plekke. Op menselijk niveau. Aanrader!

• De podcast ‘Buitenlandse Zaken: is de toekomst van Oekraïne het verleden?’ is hier te beluisteren.
• De podcast ‘De geschiedenis van Oekraïne en Rusland is als een gedwongen huwelijk’ is hier te beluisteren.