Russen cancelen, een goed idee?

‘The suicide of Post-Soviet reality’, by permission of Victoria Lomasko

Verbroedering tussen volkeren gaat niet via de politiek maar via de kunst & wetenschappen volgens Stefan Zweig (in ‘Aan de Europeanen van vandaag en morgen’).

Een paar jaar geleden deed ik workshops met onder andere Russen en Oekraïners. Toen ik ze vroeg over de spanningen tussen hun landen antwoordden ze: ‘We werken prettig samen en kunnen goed met elkaar omgaan. Alleen de politici maken ruzie.’ En ik zag ze in de workshop en op hun werkplek heel toegewijd werken en samenwerken.

Maar misschien is het ook goed om in deze tijd moeite te doen om het gebied waar nu onze Europese toekomst bepaald wordt beter te leren kennen. In hoeverre kennen we de geschiedenis en opvattingen van de Centraal en Oost Europese landen? En van wat er zich in Rusland in al die eeuwen, maar vooral ook in de recente geschiedenis, heeft afgespeeld?

Over dat laatste gaat ‘Het einde van de Rode Mens’ van nobelprijswinnares Svetlana Alexijevich. Dat boek heb ik weer uit de kast gehaald. Wat zij doet is heel bijzonder. Zij schrijft verhalen op die gewone mensen vertellen. Zo geeft zij een beeld van hoe de gewone Russen de turbulente ontwikkelingen rondom 1990 (het uiteenvallen van de Sovjet Unie) en erna hebben beleefd. Zij beschrijft de verwarring en het drama dat zich toen afspeelde.

De Soviet Unie stort volledig in. Er waren geen wetten. De een wordt er schatrijk door, de ander is veroordeeld tot de voedselbank. De een vindt Gorbatsjov en de perestrojka geweldig, de ander vindt dat Gorbatsjov alles in de uitverkoop heeft gezet.

Boeken en verhalen waren in Rusland altijd belangrijk. Maar geld en consumentisme doen hun intrede. Je moet concluderen dat de Russische identiteit compleet instortte. In een tijd dat wij in het westen dachten dat de geschiedenis ten einde was en we ons als individuen konden wentelen in lege rijkdom.

De Russische muziek en literatuur gaat altijd ergens over (understatement) en heeft een peilloze diepgang. Lees bijvoorbeeld Dostojevki’s passage over de op aarde terugkeerde Christus die voor de grootinquisiteur verschijnt (uit de ‘Gebroeders Karamazov’). Wat een literatuur, wat een muziek, wat een kunst!

As if sight seeing as a foreigner ©Victoria Lomasko made this drawing of ‘The Friendship of Nations Fountain’ in Moscow

Wat heeft de gewone Rus ervaren in 1990 en erna? Hier enkele citaten uit de inleiding van ‘Het einde van de Rode Mens’. Dit geeft je een gevoel van wat de ineenstorting van de Sovjet Unie voor de gewone mensen betekende.

‘Vrijheid bleek het herstel van de kleinburgerlijkheid die de Russen altijd zo verfoeid hadden. De Vrijheid van Hare Majesteit Consumptie.’

‘Rusland veranderde en kon dat niet aan’.

‘Nu willen mensen gewoon leven, zonder ideaal. Dat is nooit eerder voorgekomen in het Russische leven’.

‘Niemand praatte over idealen, maar over kredieten, rentevoeten en wissels. Geld werd niet verdiend maar ‘gemaakt’ of ‘ gepakt’. Hoelang zou dat doorgaan? Het gevoel dat geld iets verkeerds is, is niet uit de Russische ziel uit te roeien, schreef Tsvetajava.’

‘Er waren duizenden nieuwe emoties, situaties en reacties. Alles om ons heen was ineens anders: de merken, de kleren, het geld, de vlag. De mens zelf werd kleuriger, aparter, de monoliet werd opgeblazen en het leven dwarrelde in vele eilandjes, atomen en cellen uiteen’.

‘De mensen lazen de kranten en tijdschriften en zwegen. De stroom van verschikkingen was ondraaglijk. Hoe konden ze daarmee leven? Velen zagen de waarheid als een vijand. De vrijheid ook.’

‘Ik vocht mee in de grote verloren slag voor de feitelijke vernieuwing van het leven. Dat schreef iemand die zeventien jaar in Stalinkampen had gezeten. De weemoed over het ideaal is gebleven’.

‘We hadden in ons verleden alleen overleefd, nooit geleefd’.

‘We dachten dat de keus gemaakt was, dat het communisme voorgoed verloren had. Toen begon het pas.’

‘Een kennis van me, een universiteitsdocent, vertelde me: ‘In het begin van de jarren negentig lachten de studenten me uit als ik over de Sovjet-Unie begon. Zij gingen een nieuwe toekomst tegemoet, dat wisten ze zeker. Nu is het anders. Tegenwoordig hebben studenten al door wat het kapitalisme inhoudt: ongelijkheid, armoede en schaamteloze rijkdom. Ze zien dat hun ouders van het leegplunderen van het land geen cent wijzer zijn geworden. De studenten zijn radicaal ingesteld, dromen van hun revolutie en dragen rode T-shirts met portretten van Lenin en Che Guevara.’

‘Er verschijnen weer ouderwetse ideeën: het ‘grote imperium’, de ‘ijzeren hand’ en de ‘Russische eigen weg’…… ‘ En in plaats van het marxisme-leninisme kwam de orthodoxie.’

En haar laatste zin in haar inleiding van het boek: ‘Ik kwam op straat jongeren tegen in T-shirts met hamer en sikkel en het portret van Lenin. Weten ze wel wat het communisme is?’

‘Throughout 2021, I had the feeling that the Post-Soviet would not leave the scene without a fight.
I drew militant revived Soviet monuments and little colorful butterflies burning in historical fire’
©Victoria Lomasko says on Instagram

A Russian friend of mine talks about ’the overall anti-Russian vibe that is spreading’. She also writes ‘….although I feel much more support than hate luckily’.

De Russische cartooniste Victoria Lomasko kan haar verhalen in Rusland niet tonen, en vreest dat hetzelfde nu zal gebeuren in het Westen. ‘Het ene na het andere initiatief wordt gecanceld, louter op basis van mijn nationaliteit.’

‘Shostakovich’s battle with his conscience is explored in a magnificent fictionalised retelling of the composer’s life under Stalin’, the Guardian

Het lijkt me om verschillende redenen belangrijk de contacten met de gewone Russen te houden. Is het logisch een concert van Shostakovich te cancelen? Het lijkt me waanzin. Hij ging gebukt onder het Sovjet regime. Ik zou blijven genieten van die geweldige Russische kunst en muziek!

Per geval goed bezien

Nu pleit ik er niet voor om geen enkele kunstuiting of kunstenaar te boycotten. Vanuit muzikaal oogpunt was ik een groot bewonderaar van Valery Gergiev. Maar ik begreep onlangs dat hij destijds een overwinningsconcert in Georgië dirigeerde. Daarom is het niet gek dat het Rotterdams Philharmonisch Orkest de samenwerking met hem heeft opgezegd.

In het verlengde hiervan denk ik aan ‘De ingenieurs van de ziel‘ van Frank Westerman. Dit is een meesterlijk boek over de inzet van kunstenaars om het Sovjet regime van lofzang te voorzien.

Ik hoop enig gevoel gegeven te hebben van de doorwerking van het ineenstorten van de Sovjet Unie. Laten we niet in de valkuil van polarisatie en het zwart-wit zien van de complexe wereld stappen.

Inleven in de geschiedenis van de mensen in Centraal en Oost Europa kan helpen Europa meer inclusief te maken. Het frame ‘Het is Putin’s oorlog’ is zo verkeerd nog niet. Laten we niet de binnenlandse slachtoffers van zijn regime cancelen.

Dostojevski’s legende over de grootinquisiteur. De grootinquisiteur zegt tegen de op aarde teruggekeerde Christus: ‘Waarom kwam Gij ons storen? Want Gij kwam ons storen en dat weet Gij zelf. Door hem (de mens) zo hoog aan te slaan, handelde Gij zonder erbarmen. Gij eiste te veel van hem. Als Gij hem lager aansloeg, zoudt Gij minder van hem eisen en meer liefde tonen, dat zou zijn last verlichten. Hij is zwak en minderwaardig. Wat kan een zwakke ziel eraan doen dat hij niets kan beginnen met zulke schrikwekkende gaven?‘

‘De vrije mens heeft maar één constant en kwellend streven: zo snel mogelijk iemand vinden voor wie hij kan buigen en aan wie hij zijn bij geboorte verkregen vrijheid weer kan inleveren‘

Svetlana Alexijevich schrijft hierover: de weg naar vrijheid heet moeilijk, pijnlijk en tragisch. ‘Wat heb je aan die verdraaide kennis van goed en kwaad als die zo veel kost?’. Een mens moet steeds kiezen: voor vrijheid of voor welstand met een geregeld leven, voor vrijheid met pijn of voor geluk zonder vrijheid. De meesten kiezen de tweede weg.

Svetlana Alexijevich is een Wit-Russische onderzoeksjournalist en schrijfster aan wie in 2015 de Nobelprijs voor Literatuur werd toegekend.