Moeizame relatie Hongarije – West-Europa in EU anders verklaard
De onderstroom begrepen vanuit de historie
13 augustus, 2020
Het Hongaarse Parlement dat tijdens de 79 dagen van de Noodwet 26 dagen zitting hield.
De verwijten tussen Hongarije en de West-Europese landen gaan over en weer. Binnen de EU verloopt de relatie tussen Hongarije en West-Europa moeizaam. Hongarije wordt verweten de democratie en persvrijheid om zeep te helpen. Maar waarom worden hierbij nogal eens de feiten verdraaid om Hongarije in de beklaagdenbank te zetten? Ik heb sterk het vermoeden dat er in de onderstroom van de relatie iets essentieels speelt. Om dit te kunnen begrijpen neem ik u mee in de geschiedenis.
Het beeld in de Corona crisis
Laten we eerst kijken naar het zeer recente verleden. Hongarije wordt aan het begin van de Corona crisis afgeschilderd als een land op weg naar een dictatuur. De Frankfurter Algemeine Zeitung schrijft dat Hongarije met Viktor Orbán afglijdt naar een dictatuur. En in Nederland: “Orbán weet precies hoe hij Corona kan misbruiken” (Volkskrant, 14 maart 2020). “Hongaarse journalisten vrezen voor hun toekomst; als kritische verslaggever ben je al snel een Corona-collaborateur” (Volkskrant, 28 maart 2020). “Orbán gebruikt het virus om een totalitaire staat te bouwen.” (Buitenhof, 5 april 2020).
De feiten in de Corona crisis
Maar wat is er daadwerkelijk gebeurd? Dzsingisz Gabor heeft de feiten verzameld (zie ‘Hongaarse ‘Corona’ Noodwet: Feiten & Fictie onder de loep‘). Hij is oud-staatssecretaris en Hongaar van geboorte. Dit is zijn conclusie: ‘De Noodwet was 79 dagen van kracht en is per 17 juni afgeschaft. De wetgeving heeft niet geleid tot de buitenwerking stelling van het Hongaarse parlement, noch tot het opsluiten en monddood maken van tegenstanders van de regering als zogenaamde ‘Corona-collaborateurs’.
Wat is het probleem?
Hongarije wordt in de Westerse pers vaak aangevallen op het beperken van haar democratie. Ik heb de indruk dat dit te weinig verklaart waarom het Westen Hongarije regelmatig in de beklaagdenbank zet zoals deze korte illustratie rondom de Corona crisis laat zien. Dit vraagt om een andere verklaring.
Met de ‘illiberale democratie’ voert Hongarije een eigen politiek, namelijk een conservatieve. Mijn veronderstelling is dat de Hongarije en andere landen in Centraal Europa niet meer de politiek van het Westen willen volgen. Ze kiezen vanuit een eerdere positie van afhankelijkheid nu voor soevereiniteit. Dit vinden velen in het Westen niet leuk. Met een ruzieachtige sfeer als gevolg.
Deze veronderstelling wil ik in dit artikel verder onderbouwen. Daarbij gebruik ik drie ’tools’ toe die ik vaak in mijn vakgebied (organisatiepsychologie) hanteer.
- De geschiedenis (cruciale gebeurtenissen en dominante verhalen die bestaande gewoontes bepalen).
- De aard van de onderlinge relaties (zijn partijen gelijkwaardig of staat de een boven de ander).
- De onderstroom (beelden en emoties die vaak onbewust zijn).
Geschiedenis, relaties en onderstroom
Nog even de Corona crisis
Dzsingisz Gabor vertelt in zijn artikel: “…deze wet heeft niet geleid tot de excessen waar Nederlandse opiniemakers voor waarschuwden. De noodwet was niet, zoals dat in ons land gepresenteerd werd, het monster dat de Hongaarse democratie verslond. Deze wetgeving heeft er mede toe bijgedragen dat het aantal, zeer te betreuren, dodelijke coronaslachtoffers in Hongarije tot nu toe tot 58 personen per één miljoen inwoners beperkt gebleven is.”
Dszingisz Gabor, oud-staatsecretaris en Hongaar van geboorte, schreef een evenwichtig artikel over Hongarije.
“Sorry seems to be the hardest word”
De pers lijkt er in het begin van de Corona crisis zeker van te zijn dat Hongarije afglijdt naar een dictatuur. Echter, op tegenargumenten wordt door de pers niet gereageerd. Zo spreekt de Hongaarse ambassadeur in Nederland András Kocsis in de Elsevier over ‘een leugencampagne‘ en vertelt wat er volgens hem werkelijk gebeurt in Hongarije. En in het Nederlands Dagblad schrijft hij ‘De nieuwe noodwet tornt niet aan de rechtsstaat in Hongarije‘. Verder publiceert de Hongaarse minister van Justitie Judith Varga een matrix waarin zij de Corona wetgeving van Hongarije vergelijkt met andere landen in de EU.
Een van de vier bladzijden van de matrix van de Hongaarse overheid waarin de Corona wetgeving van landen wordt vergeleken.
In de pers zie ik geen reacties hierop. Een rechtstreekse discussie blijft uit. Vervolgens komen de verwachtingen van de pers rondom de Corona maatregelen in het geheel niet uit zoals Dzsingisz Gabor schrijft. De Westerse pers komt hier niet op terug. “Sorry seems to be the hardest word” verzucht Judith Varga in de EU Observer.
Hongarije is in de beklaagdenbank gezet. Maar dit blijkt niet terecht. Waarom? Is het omdat Hongarije laag op democratie scoort? In de Freedom Barometer staat Hongarije op plaats 32 van de 45 landen. Italië zit er overigens met plaats 28 niet ver vandaan. In de ranking van de World Press Freedom Index staat Hongarije op de 89e plaats. Vlak na Israel overigens. Wat opvalt: Italië wordt weinig bekritiseerd, Hongarije wel.
Vandaar dat ik vermoed dat er meer speelt dan democratie, anders is de felheid en eenzijdige aandacht voor Hongarije niet te begrijpen. En om dit te kunnen inzien gaan we terug in de recente geschiedenis.
Het was zo mooi
Terwijl de Russen nog in het land zijn houdt Victor Orbán in 1989 een toespraak op het Heldenplein in Budapest (zie de passage uit een IKON docu hieronder). Hij verzoekt de Russen het land te verlaten. Als je de historie van Centraal Europa kent besef je wat een moed je daarvoor nodig hebt. Hij werd zo voor veel Hongaren een held.
Niet lang daarna viel de Muur. Belangrijke kracht die dit veroorzaakte was de Pan Europese picknick die Hongarije en Oostenrijk op 19 augustus 1989 op de Oostenrijks Hongaars grens organiseerden (zie de passage hieronder uit mijn docu over Hongarije). De grens werd toen tijdelijk geopend. Dit was symbolisch bedoeld. Maar honderden voornamelijk Oost-Duisters vluchtten via de Hongaarse grens naar de Westen. De Hongaarse grenswachten keken de andere kant op…… Eerder dat jaar hadden de Hongaren het IJzeren Gordijn al doorgeknipt, letterlijk. Door het vrijheidsstreven van de Hongaren, tot uiting komend in de Pan Europese picknick, was de val van de Muur niet meer te voorkomen.
Als je wil weten wat er in die tijd allemaal achter de schermen tussen Budapest en Moskou gespeeld heeft, kijk dan naar de documentaire waarin de premier van Hongarije Miklós Neméth vertelt wat er allemaal gebeurde. Het is als een thriller.
Soevereiniteit essentieel
Met deze korte terugblik is misschien ook de uitspraak die Orbán doet tijdens de laatste EU-top richting oa. Rutte te begrijpen. Rutte wilde de financiële steun afhankelijk stellen van de kwaliteit van de rechtstaat. Orbán reageert: “these guys who inherited freedom, rule of law and political democracy” did not have the experience that he and others in eastern Europe had fighting against communism“.
De Hongaren hebben in 1956 en in de afgelopen 30 jaar moeten vechten voor zelfbeschikking en vrijheid. Ik heb de indruk dat de vrijheid en soevereiniteit als volk een hogere prioriteit heeft dan de vrijheid als individu.
Het liberale model superieur
Het is een prestatie van formaat dat de omwenteling van 1989 nagenoeg geweldloos gebeurde. Maar dit had ook nadelen waar ik later op terug kom. Zowel in Centraal Europa als in het Westen waren velen blij. Het is symbolisch voor het Westerse denken destijds dat Fukayama the End of History schreef. Het Westerse liberale model zou de hele wereld veroveren.
Het Westerse model leek superieur
Teleurstelling
Rondom de herdenking van de val van de Muur vorig jaar is er veel teruggeblikt op de val van de Muur en op de ontwikkeling die daarop volgde. Wat opvalt in die reflecties is dat zowel veel mensen in het Westen als mensen in Centraal Europa teleurgesteld zijn. In het Westen omdat een aantal Centraal Europese landen een koers is gaan varen die ons in het Westen niet bevalt. In Centraal Europa omdat de economische shocktherapie en de neo-liberale ideologie veel leed heeft veroorzaakt. Vooral bij de minder draagkrachtigen.
En de Centraal Europese landen begonnen de dominantie van West Europa via de EU te voelen. Bij het maken van mijn documentaire ‘A Life in Hungary‘ kwam ik erachter dat Hongarije op zoek is naar haar eigen wortels. En Hongarije kiest nu een eigen politieke koers. Beseffen we in West Europa deze historie en redenen voor deze omslag voldoende?
Hongarije slecht begrepen
“Er wordt een ‘karikatuur’ gemaakt van het leven in Oost-Europese landen aan de hand van de ‘kwade geesten’ Orbán in Hongarije en Kaszynski in Polen’ schrijft Sylvie Kauffman in Le Monde. ‘Wie zijn wij om te oordelen? Wij hebben het model aangeleverd. Lange tijd bleek het waardevol. Maar al voor de opkomst van Orbán kwamen de zwakke kanten naar boven door de vernietigende crisis van 2008.’ Dat neoliberale model is tekort geschoten en ‘heeft ook Donald Trump, Boris Johnson en Matteo Salvini aan de macht gebracht” aldus Sylvie Kauffman.
Philippe Gélie schrijft in Le Figaro dat het Westen teleurgesteld is in de Centraal Europese landen van de EU. Deze teleurstelling is aan het Westen zelf te wijten, aan de ‘ideologische arrogantie’, ‘het naïeve geloof in de superioriteit van het liberale model’.
“Why are we always on the agenda?”
Dit moge allemaal zo zijn, maar waarom wordt Hongarije toch regelmatig in de beklaagdenbank gezet? Of zoals Judith Varga, de Hongaarse minister van Justitie, uitroept in een bijeenkomst in de Balie in Amsterdam die ik bijwoonde: “why are we always on the agenda?”. Dit is nadat ze door de andere drie gesprekspartners inclusief de historisch wetenschapper en de moderator zelf in de beklaagdenbank wordt gezet.
Tussen haakjes: de podcast ‘Betrouwbare Bronnen’ heeft toen ook een interview met Judith Varga gehad. Deze podcast geeft een evenwichtiger beeld van de context van de Hongaarse politiek.
Onderstroom in de relatie
Dus Hongarije telkens in de beklaagdenbank. Ik heb sterk het vermoeden dat dit te maken heeft met wat in de communicatietheorie ‘het ‘betrekkingsniveau’ wordt genoemd. De communicatietheorie maakt onderscheid tussen het inhoudsniveau van communiceren en het betrekkingsniveau van communiceren. Dit laatste gaat over de verhouding die de partijen ten opzichte van elkaar zien en non-verbaal proberen te communiceren. Zie je jezelf als gelijkwaardig of als ‘boven’ of ‘onder’ de andere partij? En hoe ziet de andere partij dit?
Conflicten worden vaak op het inhoudsniveau uitgevochten. Vaak tevergeefs omdat de meest weerbarstige conflicten zich meestal op betrekkingsniveau afspelen. Ik heb sterk het vermoeden dat er een onderstroom in de relatie tussen West- en Centraal-Europa zit die bepaald wordt door dit betrekkingsniveau. En ik ga uitleggen waarom ik dit vermoed.
Gekoloniseerd en vernederd
Ik heb Hongaarse vrienden die ik ben gaan ervaren als mijn tweede familie. Een deel is Orbán-aanhangers en ik niet. Toen ik ze leerde kennen hadden we aan de dis een gesprek over de EU. Op een gegeven moment zegt de vrouw des huizes: “That’s your view. We have another view”. En: “You are a liberal”. Terwijl ik dacht dat liberale waarden universeel zijn zei zij dat zij en haar man echt geen ‘liberals’ zijn. Dan praten we verder over de EU. En even later in het gesprek geef ik ze mijn gevoel in het gesprek terug. En ik zeg: “So you have the feeling being colonized?”. “Well, ehh, yes, that’s pretty much the feeling”. Het gevoel gekoloniseerd te zijn. Terwijl ik dacht dat deel uitmaken van de EU een zegen is.
Onze Hongaarse vrienden met mijn familie.
De Duitse historicus Ilko-Sascha Kowalczuk schetst in zijn boek ‘Die Übernahme’, wie Ostdeutschland teil der Bundesrepublik wurde’ dat Oost-Duitsland geen keus had en gedwongen werd zich te voegen naar de wensen van West-Duitsland. In analogie: de Centraal Europese landen hadden de keuze tussen de EU of wegvallen in armoede. Er was feitelijk geen alternatief. En ze moesten voldoen aan de eisen van West-Europa. De schoktherapie die volgde heeft het leven van miljoenen Centraal Europeanen overhoop gehaald. Het gevoel dat hieruit voortkomt? Vernedering.
“Je kunt ons niet dwingen te zijn wat we niet willen zijn.”
Caroline de Gruyter schrijft in haar column ‘De vernederde Hongaren’ over de Franse journaliste Marion Van Renterghem. Deze journaliste gaat op bezoek bij haar oude baas, Lászlo Trócsányi. Hij leidt een advocatenkantoor in Boedapest. Trócsányi’s werpt ze alle kritiek die er op Hongarije is voor de voeten. Hoe hij reageert?
Eerst somt hij alle buitenlandse overheersingen op waar Hongaren onder gezucht hebben – van de Habsburgers, nazi’s en Sovjets tot nu, als enig Hongaars sprekend land in Europa. Dan vertelt hij hoe vaak Hongarije zich vernederd voelt in de EU. Onder andere de viering van de uitbreiding met tien nieuwe landen in 2004, op de Grand-Place in Brussel: de vijftien ‘oude’ lidstaten waren in geen velden of wegen te bekennen. Niemand was gekomen. Alleen met de burgemeester van Brussel zongen de tien ambassadeurs het Europese volkslied.
En al die contracten met westerse bedrijven waar zij samen aan gewerkt hadden, dat waren wurgcontracten. Hongaarse gemeentes tekenden uit zwakte. De arrogante Fransen weigerden ze te herzien, ook later. „We hebben een misverstand over identiteit, Marion. (…) Je kunt ons niet dwingen te zijn wat we niet willen zijn.” Het gesprek blijft amicaal. Maar „we draaien rondjes, Lászlo en ik” schrijft Marion Van Renterghem.
Caroline de Gruyter verzucht in haar column: of wij niet eens wat harder moeten proberen om Midden- en Oost-Europa te helpen om van dat gekrenkte gevoel, dat gevoel van vernedering, af te komen.
Imiteren van het westen
Na de val van de Muur was alles liberalisme wat in Europa de klok sloeg zegt de Bulgaarse politicoloog Krastev. Voor oud-communistische landen in Europa betekende dit dat zij nu het Westen gingen imiteren, de enige ‘eigenaar’ van het kapitalistische model. „Na 1989,” zei Krastev, „was de wereld onderverdeeld in imitators en geïmiteerden”.
Aanvankelijk wilden de imitators dat zelf. Oost-Europese dissidenten zeiden altijd dat ze maar één ding wilden: weer ‘normaal’ worden, net als andere Europese landen. Maar nu, zegt Krastev, komen de imitators in opstand. Niet tegen het kapitalisme, maar tegen het imiteren. En tegen het feit dat ze constant door hun eigen model gemonitord worden. Ze ontdekken dat je toch nooit meer wordt dan een inferieure kopie van een superieur model.
Gelijkwaardigheid
De Hongaarse Europarlementariër Schöpflin geeft aan dat het verdrag van Trianon van 1920 Hongarije al het gevoel gaf aan de leiband van het Westen te lopen. Dit schrijft Casper Thomas in de ‘De Autoritaire Verleiding‘. Door het verdrag van Trianon verliest Hongarije 2/3 van haar grondgebied en bleven meer dan 3 miljoen Hongaren in buurlanden achter. Dit verdrag haalde ook de economische infrastructuur compleet overhoop.
Nu kiezen Hongarije en Polen voor een eigen koers. In termen van de communicatietheorie: ze willen zichzelf op gelijkwaardig niveau ten opzichte van de West-Europese landen en binnen de EU opstellen. Dit terwijl de West-Europese landen zich met hun liberalisme superieur wanen.
Hongarije kiest een eigen koers
Eigen koers
Wat is dan die eigen koers? Wat ongenuanceerd gezegd kiest Hongarije wel voor democratie maar niet voor (neo-)liberalisme. Daar is een goede reden voor. Het neo-liberalisme bracht veel Hongaarse burgers aan de rand van de afgrond. Geprivatiseerde bedrijven voor gas, water en elektra zorgden voor onbetaalbaar hoge rekeningen voor de burger. Hypotheken gebaseerd op buitenlandse valuta maakten de woonlasten niet meer te dragen.
Orbán grijpt in en dwingt de bedrijven voor gas, water en elektra vanaf 2013 de tarieven te verlagen. Hij dwingt buitenlandse banken tot een deal rondom de hypotheken. Voor menig huishouden betekende deze verlichting het verschil tussen het hoofd boven water houden of verzuipen schrijft Dzsingisz Gábor.
Kan een democratie illiberaal zijn?
Casper Thomas schrijft in de ‘De Autoritaire Verleiding’ dat een halve eeuw politiek in het Westen liberalisme en democratie aaneen heeft gesmeed tot een schijnbaar ondeelbare eenheid. Hongarije kiest wel voor democratie maar niet meer voor (neo-)liberalisme. Dit is voor West-Europeanen moeilijk te bevatten.
Politiek wetenschapper Yasha Mounk schrijft dat zaken als vrijheid van meningsuiting, inspraak, rechten voor minderheden begrippen zijn die impliciet verbonden zijn geraakt met democratie. Maar hij stelt dat die niet behoren tot wat democratie in de kern is: ‘een set bindende instituties, die ervoor zorgen dat de mening van het volk wordt vertaald in beleid’. Liberale democratie is volgens Financal Times-columnist Martin Wolf een ‘combinatie van algemeen kiesrecht en verankerde burgerlijke en persoonlijke rechten’. ‘Illiberale democratie’ is dan mutatis mutandis, ‘de combinatie van algemeen kiesrecht met beperkte rechten’ volgens Casper Thomas.
Waarden
In de onderstroom zitten vaak waarden verborgen. Maar wat zijn de onderliggende waarden van die eigen koers? Terwijl in West Europa liberale waarden de boventoon voeren kiest Hongarije voor conservatieve waarden zoals het centraal stellen van het gezin en het Christelijke geloof.
Zowel Hongarije als Polen kreeg het aan de stok met Brussel in verband met de grondwet. Over dit laatste zegt de gerespecteerde Engelse socioloog van Hongaarse afkomst Frank Furedi: ‘’Het bezwaar was dat in de preambule van de Hongaarse grondwet het christendom werd genoemd. Ook hier worden verschillende maatstaven gehanteerd. Hongarije heeft geen staatsgodsdienst, zoals Engeland die wel heeft. Of Denemarken, of Malta. Die preambule is een verklaring over de nationale geschiedenis, over de oorsprong van Hongarije en wat het betekent om Hongaar te zijn. Het is een poging om iets van nationale symboliek vorm te geven, en ik vind dat begrijpelijk, omdat in de Stalintijd alles wat met de natie te maken had, belachelijk werd gemaakt.’
Ziel
In mijn documentaire ‘A Life in Hungary’ kom ik erachter dat Hongarije haar ziel probeert terug te vinden. Soevereiniteit en de zoektocht waar Hongarije vandaan komt spelen voor veel Hongaren een belangrijke rol.
András Lanczi, een politiek filosoof en de rector van de Corvenius Universiteit in Boedapest, zegt in het gesprek dat Casper Thomas met hem heeft: ‘Vanuit Europees perspectief gingen de afgelopen vijfentwintig jaar over aansluiting bij de EU, maar voor veel Hongaren stonden ze in het teken van het langzaam herontdekken van onze eigen wortels’. Hij omschrijft de liberale democratie als een geleende jas die Hongarije om de schouders werd gelegd, maar eigenlijk slecht paste. ‘Wat is onze gedeelde identiteit? Wat houdt de Hongaarse gemeenschap bij elkaar? Op dit soort vragen bood het liberalisme geen antwoord’.
Meten met twee maten
In het westen wordt Hongarije regelmatig in de beklaagdenbank gezet. Onder andere omdat in Hongarije de politiek invloed uitoefent op de rechterlijke macht. De gerespecteerde socioloog Frank Furedi, in Engeland woonachtige en van Hongaarse afkomst, zegt: ‘Er is geen twijfel dat de Fidesz-regering, net als haar voorganger trouwens, pogingen heeft gedaan om de samenstelling van het hof [Constitutioneel Hof] te beïnvloeden. Hoe betreurenswaardig ook, daar zijn de Hongaren beslist niet uniek in. De meeste Amerikaanse presidenten hebben geprobeerd de samenstelling van het Supreme Court te beïnvloeden. President Obama deed het, zijn opvolger Trump doet niet anders’.
Waarom
‘Dus de kwestie is waarom politieke bemoeienis met de rechterlijke macht soms ongemerkt passeert, terwijl er in andere gevallen nogal hysterisch wordt geroepen over een bedreiging van het recht.’ Aldus Frank Furedi.
Emeritus professor in de sociologie Frank Furedi over de ‘drivers’ in het conflict tussen Hongarije en de EU.
Hij vervolgt: ‘Er zijn in Hongarije wetten die me niet bevallen, zoals de abortuswet, of de mediawet, of de onderwijswet. Maar hoe dat tegen Europese waarden indruist, zie ik niet. Hongarije is een seculiere samenleving. Er bestaat gelijkheid voor de wet. Mensen worden niet zomaar opgepakt. Afwijkende opinies worden getolereerd, hoewel duidelijk is dat de overheid dominante invloed wil hebben. Net als alle andere regeringen…’.
Onderhuidse strijd tegen oud-communisten
Tot zover Frank Furedi over de Hongaarse democratie die pas 30 jaar bestaat. Hier past het om nog even terug te gaan naar de omwenteling van 1989 en de impact daarvan. Mijn Hongaarse vrienden gaven 8 jaar geleden aan dat in diverse geledingen nog oud-communisten zitten. Dit zijn de mensen die in het verleden bijna een miljoen Hongaren (!) onder proces hebben gebracht. De revolutie van 1991 verloopt geweldloos, een Fluwelen Revolutie. Nadeel: deze misdadigers lopen nu nog ongestraft rond. En de Fidesz regering probeert het kiesstelsel en de samenstelling van rechterlijke macht zo te beïnvloeden dat de oud communisten niet aan de macht komen.
Ik heb me door Dzsingisz Gabor laten vertellen dat de machtsstrijd tussen de oud-communisten en de Fidesz aanhangers ook in het Europese Parlement onder de oppervlakte wordt uitgevochten. Het Sargentini rapport zou onder invloed van de oud-communisten tot stand gekomen zijn.
Leven in een post-communistische samenleving
We mogen niet onderschatten hoe het is om in een post-communistische samenleving te leven. Dit was de boodschap die Dzsingisz Gabor op mijn evenement gaf (luister mijn podcast waarin ik hem hierover interview). De kenmerken van de post-communistische samenleving zijn cruciaal om de dynamiek van de Hongaarse politiek te begrijpen. Echter, Westerse journalisten nemen eigenlijk nooit in ogenschouw wat er in Hongarije onder de oppervlakte speelt.
In gesprek met Casper Thomas (links) en Dzsingisz Gabor tijdens mijn event ‘De Hongaarse ziel en de val van de Muur‘. Hier de link van de podcast met het gesprek.
Samengevat
Om weer terug te keren naar Philippe Gélie: het Westen is teleurgesteld in de Centraal-Europese landen van de EU.
Hoewel de Hongaarse regering de rechtelijke macht en pers probeert te beïnvloeden is Hongarije nog steeds een democratie. Hongarije kiest echter niet voor liberale waarden maar voor conservatieve waarden. Hongaren proberen hun wortels en eigenwaarde terug te vinden. Veel West-Europeanen vinden dit niet leuk omdat ze dachten te weten wat goed is voor de Centraal-Europese landen.
Vanuit de communicatietheorie: het gaat hier niet zozeer om de inhoud maar om de verhouding en de relaties. Na 1991 was het West-Europa boven Centraal-Europa. Maar veel Hongaren willen dit niet meer. Mijn veronderstelling: ze kiezen voor soevereiniteit en hun eigen koers. Dat wordt in het westen niet leuk gevonden. Het is een belangrijke reden waarom ze regelmatig in de beklaagdenbank worden gezet.
Mijn oproep
We moeten kritisch blijven op de democratie en de persvrijheid in de EU landen. Tegelijkertijd is het voor de onderlinge relaties belangrijk respect te hebben voor elkaars geschiedenis en achtergronden. En te accepteren dat elk land ook haar eigen koers mag varen. Gelijkwaardigheid en diversiteit in de eenheid die de EU is.
Stilleven in de woning waar ik mijn docu voor het eerst aan de hoofdpersonen en hun familie heb laten zien.
Nawoord
Graag wil ik mijn vriend en documentairemaker Paul van de Wildenberg bedanken voor kritisch meelezen. Hij heeft regelmatig in Centraal- en Oost-Europa studenten geholpen met het maken van films. Ook wil ik Dzsingisz Gabor bedanken voor het tegen lezen van dit artikel.