Ziel in business
(Leestijd: 6 – 8 minuten)
Frank Ottenhoff
13 oktober 2016
Een verrassing in een workshop over de toekomstvisie van een internationaal opererende logistieke onderneming. We hadden de deelnemers gevraagd een verhaal te vertellen over waar de toekomstvisie al gebeurt. En dan neemt een CEO het woord. “Deze onderneming heeft een ziel” zegt hij. “Die zit niet alleen in ons” en hij wijst naar de andere CEO. “Maar de ziel zit in de hele onderneming” en hij wijst naar de hele groep. “En ik wil jullie vertellen over de oprichter van deze onderneming.” Ieder zit op het puntje van zijn stoel. Wat gebeurt hier?
Pas achteraf begin ik me te beseffen dat de meest betekenisvolle workshops die ik de afgelopen periode begeleid heb workshops zijn waarin de ziel van de organisatie opdoemde. Wat is er aan de hand? Laten we kijken of de filosofie een tipje van de sluier op kan lichten.

Maar eerst even dit: als je ‘ziel’ te soft vindt, stop dan hier met lezen. Ben je benieuwd hoe je wezenlijke veranderingen kunt realiseren, ga dan verder.

De oprichters van GMB. Foto in de hal van dit familiebedrijf. Overigens is het in deze blog genoemde bedrijf niet GMB.
Foto in de hal van GMB (Frank Ottenhoff).
Toegevoegde waarde op de lange termijn
“Er komt steeds meer bewijs dat bedrijven die een echte ‘ziel’ hebben, die is gericht op het creëren van maatschappelijke waarde, beter in staat zijn op de lange termijn waarde toe te voegen aan alle mogelijke activiteiten, ook als ze niet direct gerelateerd zijn.” Dit schrijft columnist Annet Aris in het Financieel Dagblad1.

Maar wat is ‘de ziel’? Hoe zorgt die ziel dan voor het leveren van de toegevoegde waarde op de langere termijn? En kun je er ook wat mee? Kunnen we vanuit de filosofie licht laten schijnen op de ziel in het ondernemen?

“Deze onderneming heeft een ziel. Die zit niet alleen in de CEO’s maar in ons allemaal”
Wat is en doet de ziel?
Op je ziel getrapt. Een zielsverwantschap. Met je ziel onder de arm lopen. Onze taal zit vol ‘ziel’, terwijl de ziel zelf onzegbaar is2Een eerste verkenning van het begrip ziel begint dan ook met een kleine teleurstelling: het meest wezenlijke in het leven valt niet te objectiveren of te substantiveren. Van de ziel kun je geen ding maken. Laat staan dat de ziel maakbaar is.

Maar niet getreurd. Het begrip ’ziel’ handhaaft zich op die terreinen die we sinds het werk van de Deense filosoof Kierkegaard aanduiden met het existentiële3. Zie hier de relevantie voor organisaties: de ziel heeft te maken met het bestaan en het voortbestaan. En hier zijn we terug bij de opmerking van Annet Aris: organisaties met een ziel hebben grote potentie voort te bestaan. Maar hoe? Wat kunnen we wel zeggen over het begrip ‘ziel’?

In de filosofie stond het begrip ziel voor de oorsprong van het leven. De ziel van een organisatie zal dus vast wat te maken hebben met het ontstaan en de oorspronkelijke bedoeling van de organisatie. In de workshop over de toekomstvisie voelt de CEO dit haarfijn aan. Hij vertelt over de oprichter.

En Plato zag ons leven als een reis van de ziel. De ziel staat dus niet alleen voor de oorsprong maar ook voor de bestemming in het leven. De ziel zorgt voor de energetische verbinding tussen het verleden en de opdracht waar de organisatie voor staat zou je in het verlengde hiervan kunnen zeggen. 

Terwijl Plato de ziel in het geestelijke domein plaatst ziet Aristoteles de ziel als het vormgevende beginsel van het lichaam. Vrij vertaald: de ziel geeft vorm aan de organisatie en de manier waarop zij haar activiteiten doet. Voor Aristoteles is de ziel niet iets louter spiritueels zoals bij Plato. Aristoteles geeft de ziel klauwen.

“De ziel zit in ons allemaal”. De foto van GMB is opgebouwd uit foto’s van de medewerkers.
Foto in de hal van GMB (Frank Ottenhoff).
En daarom hoorde het verhaal van het ontstaan van de onderneming in een workshop die over de toekomst gaat. “Onze onderneming startte met ondernemerschap en ondernemerschap zal ook in de toekomst van ons bedrijf centraal blijven staan” aldus de CEO. De ziel is geaard in de oorsprong van een bedrijf en is de kracht in het gevecht in de markt, de kracht die de organisatie naar haar bestemming beweegt zou Aristoteles kunnen zeggen. De ziel zorgt voor de organische verbinding van de missie en de activiteiten om die missie te volbrengen.
De ziel zorgt voor de organische verbinding van de missie en de activiteiten om die missie te volbrengen.
De ander zorgt voor het andere
“Eenheidsworst is dodelijk voor ons bedrijf” waarschuwt de CEO in een vervolgworkshop. “Regels en procedures zijn belangrijk maar uniformiteit kan dodelijk zijn voor ons bedrijf” aldus deze CEO. Pas later besef ik dat ook deze opmerking de ziel raakt.

Socrates ging ervan uit dat de waarheid innerlijk altijd al aanwezig is. Ga naar binnen en je ontdekt je ziel. Maar Levinas ziet het toch wat anders. Voor hem is het leven van de ziel geen natuurlijk of vanzelfsprekend gegeven4.

Om het innerlijke zelf tot leven te laten komen is een vernieuwing of nieuwe geboorte nodig. Levinas ziet filosoferen als een gesprek, een dialoog met iemand anders, ongelijk aan jezelf. Ideeën ontstaan en worden verscherpt in discussies waar onenigheid en dus ongelijkheid heerst. Zo opgevat is de ziel het vermogen om opnieuw te beginnen en daar heb je de ander (je collega’s of andere stakeholders) bij nodig. Verlossing of vernieuwing komt niet alleen door het ontdekken van je binnenste maar komt van buitenaf, de ander.

De uniformiteit van regels en procedures draagt het gevaar in zich dat je de ander en het andere niet wil zien en je zo de ziel in de kiem smoort.

Vernieuwen is opnieuw geboren worden
Het terugkeren naar de ziel moet volgens Levinas gebeuren in de modus van de herhaling: het inzicht dat het altijd weer mogelijk is opnieuw met het leven te beginnen. Dit lijkt erg op wat de filosofe Hannah Arendt nataliteit noemt5. Volgens haar wordt de mens niet gekenmerkt door dood gaan (Heidegger) maar door geboren worden. En geboren worden staat voor telkens kunnen vernieuwen.
Technische experts van kantoor en de mensen van de schepen werken samen aan de nieuwe manier van werken bij een bagger-onderneming
Foto van Frank Ottenhoff
Voor Hannah Arendt komt in wat zij ‘handelen’ noemt het typisch menselijke naar voren. In het handelen verschijnt het ‘wie’ (je bent) van ieder. En daarmee wordt pluraliteit zichtbaar. ‘Handelen’ is voor haar het met elkaar in gesprek gaan over het vitaler maken van de samenleving (denk: je organisatie), gebruik makend van de verschillen tussen mensen (pluraliteit). Deze verschillen zijn een belangrijke voorwaarde voor het vinden van nieuwe wegen richting de bestemming. Zo gezien is Hannah Arendt de grondlegger van wat we tegenwoordig in organisaties co-creatie noemen.
Samen je organisatie vitaliseren, gebruik makend van verschillen (∼ Hannah Arendt)
In de workshop over de toekomstvisie voel ik met alle verschillende verhalen die verteld worden de spirit erin komen. De ziel van de groep en de onderneming wordt sterker voelbaar en zij waart rond in de groep. Er ontstaan door de verschillende verhalen die de deelnemers vertellen iets dat ik het best kan duiden met lotsverbondenheid. Juist in het samen werken aan de toekomst en het delen van succesvolle ervaringen uit het verleden openbaart de ziel zich en treedt zij in werking.

Vernieuwen, gebruik makend van verschillende gezichtspunten. Workshop van een bagger-onderneming

Foto van Frank Ottenhoff

Leven inblazen en verbinden

Het is de ziel die bezielt, die leven inblaast, die het nieuwe en het mogelijke levenskracht geeft concludeert Joke Hermsen in haar essay over de ziel6. In de workshop over de historie van de organisatie en de verhalen van de toekomst past de gedachte van Pindarus: “O mijn ziel, put het veld der mogelijkheden uit”.

Etymologisch stamt het woord ziel af van sailian dat binden of verbinden betekent. De ziel verbindt het ik met de ander, of mij medewerker met mijn organisatie. Maar de ziel verbindt ook het verleden (oorsprong) met de toekomst (bestemming). Vooral familiebedrijven beseffen dit terdege.

Ziel in business?

Hebben we wat aan de ziel in business? Misschien wel. Voor mij geeft het meer relief aan de soms platte wereld van nu. De ziel als onzichtbare aanjager waardoor dingen bijna vanzelf gaan in plaats van dat je alle activiteiten nauwgezet aan moet sturen en controleren.

En wat zijn dan de ingrediënten voor veerkracht en lange termijn resultaat in de business? Bondig samengevat: de ziel, de ander, verhalen, georganiseerde onenigheid, herhaling (telkens vernieuwen) en de verbinding tussen verleden en toekomst en tussen jou en de opdracht van de groep (organisatie). 

Breng daarom mensen uit verschillende disciplines en afdelingen regelmatig bij elkaar. Deel als leider de oorsprong en de bestemming van je organisatie. Vertel elkaar sterke verhalen uit het verleden, schrijf samen verhalen van de toekomst. Betrek de klanten en andere belanghebbenden.

En ga ‘handelen’ (samen het werk verbeteren) om lange termijn performance te realiseren. Gebruik discipline en procedures om je plannen te realiseren. Maar parkeer ze tijdelijk als je plurariteit in de groep een kans wil geven en zo vernieuwing leven in wil blazen.

Hoe de ziel in te zetten gaat helaas niet met een to do list. Maar misschien geeft dit artikel je toch enige richting en handvatten om de juiste condities te scheppen. Relevant? Bedrijven die een echte ‘ziel’ hebben zijn beter in staat op de lange termijn waarde toe te voegen. Met dank aan de prikkel die de CEO en Annet Aris mij gaven.

Het veranderen van de way of working van organisaties, teams en individuen. Dat is waar mijn collega’s van WoW-consult en ik zich op richten. Meer info op www.wow-consult.com.
  1. Financieel Dagblad van 12 maart 2016
  2. Joke Hermsen in haar essay ‘Windstilte van de ziel
  3. Gerard Visser in ‘Niets cadeau
  4. Renée van Riessen in haar boek ‘De Ziel Opnieuw’. Zie ook haar dissertatie
  5. Een hele goede en bondige weergave van het gedachtegoed geven Dirk de Schutter en Remi Peeters in hun boek ‘Hannah Arendt, politiek denker’.
  6. Joke Hermsen in  ‘Windstilte van de ziel‘.